Дом для асаблівых дзяцей: дзе ён? які ён?

Дзеці з асаблівасцямі псіхафізічнага развіцця ў замяшчальных сем’ях выхоўваюцца не так часта. Бо ў іх выхаванні ўзнікаюць асаблівыя праблемы, узяць на сябе якія наважыцца далёка не кожны. Але ж вырашыць іх або хоць бы ў пэўнай ступені выправіць сітуацыю можна. Пра гэта мы папрасілі паразважаць нашых сённяшніх гераінь. Першая з іх — педагог-псіхолаг з вопытам практычнай работы, у тым ліку ў сацыяльнай службе, магістрант Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы Ірэна Францаўна Андрыеўская. Нядаўна яна рыхтавала выступленне на азначаную тэму да міжнароднай навукова-практычнай канферэнцыі па праблемах прыёмных сем’яў.
Другая наша гераіня — Марына Аляксандраўна Гарнастай, у дзіцячым доме сямейнага тыпу якой (у вёсцы Жураўкавічы, што ля Смілавіч Чэрвеньскага раёна Мінскай вобласці) выхоўваюцца ў тым ліку дзеці з асаблівасцямі псіхафізічнага развіцця. Заўважу, што іншых бацькоў-выхавальнікаў, якія даглядаюць дзяцей з такімі асаблівасцямі, як у некаторых яе падапечных, М.А.Гарнастай, па яе ж прызнанні, асабіста не ведае. Што яшчэ раз пацвярджае агульную сітуацыю: для такіх малых замяшчальныя сем’і знайсці няпроста.

Скарэкціраваць тое, што можна

— Прыёмныя бацькі дзяцей з асаблівасцямі псіхафізічнага развіцця сутыкаюцца з праблемамі, якія ім неабходна вырашаць разам са спецыялістамі сацыяльна-педагагічнага цэнтра і Цэнтра карэкцыйна-развіццёвага навучання і рэабілітацыі, — гаворыць Ірэна Францаўна Андрыеўская. — Выхаванне любога дзіцяці, пазбаўленага бацькоўскай апекі, заўсёды спалучана з пераадоленнем цяжкасцей.
Па меркаванні Ірэны Францаўны, гэта недавер да дарослых, эмацыянальная адчужанасць, адсутнасць прыхільнасцей да каго-небудзь і да чаго-небудзь. Арганізуючы зносіны з такім дзіцем, безумоўна, трэба ўлічваць папярэднюю сітуацыю. Напрыклад, ці знаходзілася дзіця ў прытулку, ці ёсць у яго брат або сястра, якога ўзросту дзіця? Акрамя таго, трэба ўлічваць, ці была якая-небудзь траўміруючая сітуацыя пры яго пераходзе з аднаго статусу (“роднае дзіця”) у іншы (“прыёмнае дзіця”).
— Безумоўна, вышэйназваныя цяжкасці значна ўзрастаюць, калі ў прыёмнай сям’і выхоўваюцца дзеці з асаблівасцямі псіхафізічнага развіцця, — кажа І.Ф.Андрыеўская. — Гэтыя дзеці галоўным чынам з’яўляюцца сацыяльнымі сіротамі: іх бацькі жывыя, але пазбаўлены бацькоўскіх правоў. Яны вялі асацыяльны лад жыцця і былі не здольны паўнацэнна выхоўваць уласных дзяцей.
Псіхолаг пры гэтым заўважае, што малыя з АПФР зусім не абавязкова хворыя дзеці, якім ужо нельга дапамагчы. Калі асаблівасцю з’яўляецца затрымка развіцця, то ў гэтым дыягназе і хаваецца ключ да вылечвання. Бо затрымка мае на ўвазе парушэнне нармальных тэмпаў развіцця, але часовае. Напрыклад, да такіх асаблівасцей можна аднесці сітуацыю, калі інтарэсы дзіцяці пачатковага школьнага ўзросту працягваюць абмяжоўвацца гульнямі і дашкольнымі інтарэсамі. Тут неабходна дакладная дыягностыка і дапамога псіхолага.
Магчыма, гаворка ідзе не толькі і не столькі пра псіхафізічныя адхіленні, а пра няправільнае выхаванне. Варыянтаў можа быць шмат. На жаль, недахоп спецыяльных ведаў вельмі адчувальна адбіваецца нават на рабоце педагогаў, а тым больш прыёмных бацькоў, у якіх недахоп ведаў кампенсуецца ў лепшым выпадку шырокім добрым сэрцам.
На думку І.Ф.Андрыеўскай, найбольш тыповых праблем у выхаванні дзяцей з асаблівасцямі псіхафізічнага развіцця некалькі.

Пачатак — у сям’і

Першая з іх — распазнаванне асаблівасцей псіхафізічнага развіцця дзіцяці і адмежаванне іх ад дэвіянтных паводзін, абумоўленых выхаваннем у біялагічнай сям’і.
У прыёмную сям’ю дзіця павінна перадавацца з вынікамі поўнага абследавання, але на практыцы так бывае не заўсёды. Першае абследаванне, якое праводзяць спецыялісты сацыяльна-педагагічнага цэнтра, носіць прэвентыўны характар, яго задача — не прапусціць сур’ёзных псіхалагічных праблем у навучанні і развіцці дзіцяці. А такія праблемы ў гэтай катэгорыі дзяцей у большасці сваёй тычацца таго, што школьныя навыкі знаходзяцца на нізкім узроўні; сацыяльныя нормы паводзін сфарміраваны недастаткова; дзеці не жадаюць мець зносіны з іншымі людзьмі; эмацыянальная сфера патрабуе карэкціроўкі.
На гэтым этапе ўсім зацікаўленым асобам неабходна праявіць цярпенне і назіраць за дзіцем, бо за такімі прыкметамі могуць быць схаваны і дэманстратыўныя паводзіны, і затрымка ў развіцці цэрэбральна-арганічнага характару.
Што рабіць? У выпадку, калі дзіця доўга дэманструе адсутнасць неабходных школьных навыкаў, варта звярнуцца ў цэнтр карэкцыйна-развіццёвага навучання і рэабілітацыі для медыка-псіхолага-педагагічнага абследавання, якое дазваляе ўдакладніць кваліфікацыю парушэння або выключыць яго.
— Гэтую працэдуру зацягваць нельга, — гаворыць Ірэна Францаўна, — бо можа быць прапушчаны час. Вынікам з’яўляецца вызначэнне комплексу мер, неабходных для паляпшэння стану дзіцяці пры ўдакладненні прычын яго праблем. Тут могуць быць два варыянты: псіхолага-педагагічнае суправаджэнне дзіцяці ва ўстанове адукацыі і псіхалагічная асвета прыёмных бацькоў; вызначэнне праграмы спецыяльнай адукацыі або карэкцыйна-педагагічнай дапамогі.

Рэальная сітуацыя

Другая праблема — арганізацыя ўзаемадзеяння прыёмных бацькоў і цэнтраў карэкцыйна-развіццёвага навучання і рэабілітацыі.
— Бывае так, што спецыялісты бачаць праблему дзіцяці, — тлумачыць спецыяліст, — аднак прыёмныя бацькі асцерагаюцца памылковых высноў — “залішніх” дыягназаў ці наадварот — і не жадаюць быць адказнымі за змяненне праграмы і ўмоў навучання дзіцяці, узятага на выхаванне.
У гэтым выпадку спецыялістам сацыяльна-педагагічнага цэнтра і цэнтра карэкцыйна-развіццёвага навучання і рэабілітацыі неабходна наладзіць канструктыўнае супрацоўніцтва з прыёмнымі сем’ямі.
У сацыяльна-педагагічным цэнтры пажадана мець на бачным месцы інфармацыю аб нормах развіцця дзіцяці па розных паказчыках: мысленне, маўленчае развіццё, эмацыянальная сфера, школьныя навыкі. У цэнтрах карэкцыйна-развіццёвага навучання і рэабілітацыі неабходна планаваць метадычную работу як з супрацоўнікамі СПЦ, прыёмнымі сем’ямі, так і з педагагічнымі кадрамі школ, дзіцячых садкоў. Тэмы метадычных мерапрыемстваў могуць быць наступныя: “Асаблівасці псіхалагічнага развіцця ў дзяцей з бацькоўскай дэпрывацыяй”, “Чым адрозніваецца затрымка псіхічнага развіцця цэрэбральна-арганічнага паходжання ад псіхалагічных праблем” і г.д.
Вынікам з’яўляецца ўсведамленне прыёмнымі бацькамі рэальнага стану дзіцяці і гатоўнасць выхоўваць яго як дзіця з асаблівасцямі псіхафізічнага развіцця.

Умовы для навучання

Яшчэ адной праблемай з’яўляецца тое, што псіхолага-педагагічнае суправаджэнне дзіцяці з асаблівасцямі псіхафізічнага развіцця носіць вузкі характар і не распаўсюджваецца на прыёмную сям’ю — замяшчальныя бацькі не заўсёды маюць поўную інфармацыю аб дыягназе дзіцяці.
— Педагагічны светапогляд сям’і мае немалаважнае значэнне пры выхаванні звычайнага дзіцяці. Разумныя бацькоўскія падыходы з’яўляюцца залогам фарміравання паўнацэннай асобы, — адзначае І.Ф.Андрыеўская. — Пры выхаванні ж дзіцяці з асаблівасцямі псіхафізічнага развіцця ў прыёмнай сям’і перад бацькамі востра паўстае двухадзіная задача: стварыць умовы для навучання па спецыяльных праграмах (або аказання карэкцыйна-педагагічнай дапамогі) і для памяншэння наступстваў бацькоўскай дэпрывацыі.
У гэтым выпадку неабходна дапамога кваліфікаваных спецыялістаў бацькам як самым значным дарослым людзям для прыёмнага дзіцяці. Гэты від паслуг неабходна скаардынаваць паміж дзвюма структурамі — СПЦ і ЦКРНіР. Педагогі ўстановы адукацыі, у якой дзіця вучыцца па спецыяльных праграмах або атрымлівае карэкцыйна-педагагічную дапамогу, павінны быць уключаны ў гэтую сістэму.
Формамі такой работы могуць быць сумеснае кансультаванне (СПЦ і ЦКРНіР) прыёмных бацькоў або педагогаў установы адукацыі па праблемах арганізацыі вучэбнай дзейнасці дзіцяці з асаблівасцямі псіхафізічнага развіцця; семінары-практыкумы па выкарыстанні метадаў і прыёмаў у рабоце з асаблівымі дзецьмі; арганізацыя дзейнасці клубаў прыёмных бацькоў пры падтрымцы і суправаджэнні сацыяльна-педагагічных цэнтраў і цэнтраў карэкцыйна-развіццёвага навучання і рэабілітацыі; стварэнне групы комплекснага суправаджэння кожнага дзіцяці з асаблівасцямі псіхафізічнага развіцця, якое выхоўваецца ў прыёмнай сям’і.

* * *

— Усе дзеці павінны расці ў сям’і, у тым ліку і дзеці з асаблівасцямі псіхафізічнага развіцця, — упэўнена І.Ф.Андрыеўская. — Нават самы лепшы дзіцячы дом не можа даць такому дзіцяці ўсяго, што фарміруецца ў сям’і штодзённым простым жыццёвым вопытам. Колькі гадзін на тыдзень прадугледжвае праграма сацыяльна-бытавой арыенціроўкі на распальванне агню пад чайнікам? На планаванне і здзяйсненне пакупак? На пералічванне рэшты, запаўненне квітанцый на пошце і атрыманне грошай у банку? На лячэнне ката і прагулкі з сабакам? Ды на ўсё тое, што для нас, дарослых, з’яўляецца цалкам звыклай руцінай, а для дзяцей-сірот, якія выраслі ў дзіцячым доме, — невядомай, а часам і проста страшнай справай? А што гаварыць пра дзяцей з асаблівасцямі?
Неабходна ажыццяўляць падрыхтоўку да жыцця ў сям’і як дзіцяці з асаблівасцямі, так і прыёмную сям’ю да жыцця з такім дзіцем. Колькасць гадзін, якая ў цяперашні час прадугледжана для падрыхтоўкі прыёмных бацькоў, я лічу, вельмі малая.
Многія праблемы вырашальныя, трэба толькі разумець, што гэта не дзіця і не заўсёды яго генетычная спадчыннасць таму віной, а вопыт выжывання ў неспрыяльных сацыяльных умовах фарміруе падобныя паводзінскія анамаліі.
Віны дзяцей у падобных сітуацыях няма, гэта бяда, якая здарылася з імі. Але гэта не значыць, што мы павінны толькі канстатаваць гэтыя якасці ў “бедных сірот”, галосячы над іх няшчаснай доляй. Выяўляць негатыўныя асаблівасці, вызначаць шляхі і магчымыя спосабы карэкцыі паводзін — прамы абавязак педагогаў, дэфектолагаў і спецыялістаў сацыяльна-псіхалагічнай службы сада ці школы, дзе вучыцца дзіця.
У заключэнне хачу адзначыць тое галоўнае, без чаго не можа адбыцца не толькі прыёмная, але і любая іншая сям’я. Гэта прыняцце дзіцяці такім, якое яно ёсць, з усімі яго плюсамі і нават не мінусамі, з усімі яго асаблівасцямі. У любога дзіцяці ў свеце павінна быць месца, дзе яго проста любяць, і не таму, што яно разумнае, паслухмянае, прыгожае і г.д., а хутчэй насуперак таму, што яно не такое.

Жыццё іншае, але звычайнае

У дзіцячым доме сям’і Гарнастай зараз, акрамя дваіх родных дзяцей (трэці служыць у арміі), сямёра хлопчыкаў і дзяўчынак. Пра аднаго з іх, Максіма, якому зрабілі не адну аперацыю на сэрцы, “Настаўніцкая газета” неяк ужо расказвала. Сёння ў цэнтры нашай увагі лёс дваіх іншых малых — родных сястры і брата: адзінаццацігадовай Люды і дзесяцігадовага Івана, якія ўжо амаль два гады жывуць у гэтай сям’і. Трапілі яны сюды з сацыяльнага прытулку, а туды малых прывезлі з дома іх маці, жылі яны там у антысанітарных умовах. Бацька малых, як кажа Марына Аляксандраўна, памёр.
Зараз Ваня вучыцца ў адной са школ пасёлка — у 4 класе, хаця па ўзросце мог бы наведваць і 5-ты. Тут, канечне, справа не ва ўзросце, а ў зашыфраваным Ваневым дыягназе. Люда ў школу не ходзіць. Яе дыгназ, відаць, больш складаны. Яе тры разы на тыдзень, як і іншых дзяцей з асаблівасцямі ў развіцці, забірае аўтамабіль з райцэнтра, каб адвезці ў Цэнтр карэкцыйна-развіццёвага навучання і рэабілітацыі. “Вось бачыце, уся шафа застаўлена яе вырабамі, — кажуць гаспадары Марына Аляксандраўна і Віталь Віктаравіч, — хутка будзем мяняць іх на новыя”. Праўда, калі аўтамабіль псуецца, дзеці вымушаны заставацца дома, а шкада.
Спачатку, як узгадвае М.А.Гарнастай, яна не ведала дакладна, з чым менавіта сутыкнецца, узяўшы на выхаванне Люду, не валодала поўнай інфармацыяй аб яе стане, хаця ў сацыяльным прытулку дзяўчынка ёй спадабалася. Мая суразмоўніца прызнаецца, што страх быў вялікі. І жанчыну, пагадзіцеся, зразумець можна: давялося доўга вучыць малую нават таму, як правільна карыстацца туалетам, як прымаць ванну.
“Галоўнае, не тое што не сварыцца на яе, — кажа Марына Аляксандраўна, — нават не павышаць голас. Люда вельмі адчувальная да гэтага. І я ўпэўнена, што менавіта дзякуючы спакойным зносінам, цярпенню ўдалося дабіцца пэўных вынікаў”. Спачатку бацькі нават не разумелі, што дзяўчынка хоча сказаць, “перакладчыкам” служыў Ваня — ён сястру заўсёды разумеў без праблем. А цяпер нават я, зусім новы чалавек, разумею, хоць і не адразу, што ціхенька гаворыць Люда.
Цяпер, кажуць бацькі-выхавальнікі, дзяўчынка стала больш смелай, нават можа зрабіць заўвагу іншым дзецям, якія, напрыклад, раскідалі свае рэчы, любіць акуратна складваць адзенне. Замяшчальная маці нават спадзяецца навучыць яе з часам гатаваць штосьці простае. Ваня ж нядаўна вярнуўся з Валожынскага раёна, дзе ёсць дапаможная школа-інтэрнат, ён правёў там цэлую чвэрць. Марына Аляксандраўна кажа, што хлопчык стаў больш самастойным, у інтэрнаце быў нават старастам класа, навучыўся там лічыць да ста, чаго раней не ўмеў. “Ён у нас вельмі працавіты — любіць, напрыклад, падлогу мыць, сам прыходзіць са школы і бярэцца за швабру”, — заўважаюць бацькі-выхавальнікі. А яшчэ хлопчык ледзь не кожны дзень піша людзям, якіх называе бацькам і маці, запіскі, дзе, канечне, не вельмі правільна, не заўсёды нават зразумела прызнаецца ў любові, дзякуе за смачны абед.
І яшчэ адно цікавае назіранне бацькоў з дзіцячага дома сямейнага тыпу: Ваня на дзіва хутка збірае пазлы з тысячы кавалачкаў, літаральна за 2—3 гадзіны, хаця калісьці медыкі лічылі, што ён не адрознівае колеры. А ён і размалёўкі правільна расфарбоўвае: мора блакітнае, трава зялёная. Люда таксама навучылася збіраць пазлы, хоць і куды больш простыя. Дзеці развіваюцца па меры сваіх магчымасцей, дзякуючы, канечне, агульным бацькоўска-педагагічным намаганням. Але мне, не спецыялісту, здаецца, што без сямейнай атмасферы такіх поспехаў магло б і не быць.
Безумоўна, жыццё з хворымі дзецьмі — не ідылія. Чаго каштуюць адны толькі візіты ў паліклінікі з іх вялікімі чэргамі. А дзяцей многа, ездзіць да дактароў даводзіцца нярэдка, тым больш што ў некаторых дыягназы няпростыя. У Люды ёсць праблемы, звязаныя з фізічным станам. Канечне, здараюцца і няпростыя псіхалагічныя сітуацыі. “Вельмі бывае неабходна тэрміновая парада спецыяліста па псіхіятрыі, — заўважае М.А.Гарнастай, — каб я ўзяла трубку, набрала нумар і мне адразу, напрамую нешта практычнае параілі” (пра адкрыццё Цэнтра аказання псіхалагічнай дапамогі ўсыноўленым і ўсынавіцелям пры БДПУ чытайце ў гэтым нумары газеты). А яшчэ, на яе думку, дарэчы былі б спецыяльныя заняткі для бацькоў-выхавальнікаў, якія гадуюць дзяцей з псіхафізічнымі асаблівасцямі. Накшталт тых метадычных аб’яднанняў, якія наведваюць усе такія бацькі, толькі з больш вузкай спецыфікацыяй. “Вось наконт Максіма, у якога праблемы з сэрцам, мне ў кардыялагічным цэнтры ў Мінску так усё дакладна і зразумела растлумачылі, што я перастала баяцца, пачала дакладна рабіць для яго ўсё неабходнае”, — тлумачыць сваю пазіцыю Марына Аляксандраўна.
У дзіцячым доме сямейнага тыпу, зразумела, брат з сястрой, як і іншыя дзеці, не могуць знаходзіцца ўсё жыццё — бацькі ў гэтых дамах працуюць па працоўным дагаворы, пры ўсіх “дамашніх” асаблівасцях гэтых устаноў. М.А.Гарнастай спадзяецца, што Ваня ў свой час зможа закончыць спецыяльны ліцэй, атрымаць рабочую спецыяльнасць. “Мне гаварылі, што ў Мінскай вобласці нямала такіх устаноў”, — заўважае яна. Між іншым Марына Аляксандраўна кажа, што ў Люды і Вані ёсць родная старэйшая сястра, якая закончыла адзін з падобных ліцэяў. “Зараз, калі не памыляюся, яна і жыве, і працуе, магчыма, санітаркай у спецыяльным інтэрнаце ў Чэрвені”, — кажа жанчына.
У Чэрвеньскім раёне, нагадаю, размешчаны дзве падобныя ўстановы — Чэрвеньскі псіханеўралагічны дом-інтэрнат і Чэрвеньскі дзіцячы дом-інтэрнат для дзяцей-інвалідаў і маладых інвалідаў. Інтэрнат, верагодна, чакае і Люду, дзе яе, канечне, будуць наведваць бацькі-выхавальнікі. Хаця, магчыма, даглядаць дзяўчынку, калі яна вырасце, змогуць яе здаровыя сваякі. Пакуль, канечне, гаварыць рана. Хочацца, безумоўна, аднаго: каб кожны чалавек з любым дыягназам жыў у дастойных умовах, сярод людзей, меў магчымасць кантактаваць з равеснікамі, наколькі гэта магчыма. І каб дзеці, трапіўшы у казённыя сцены, не страчвалі навыкаў, набытых у дзіцячым доме сямейнага тыпу.
Пакуль жа малыя вельмі прывязаны да дома, які, я думаю, лічаць зараз родным, сумуюць, калі даводзіцца, напрыклад, класціся ў бальніцу, на абследаванне ў спецыяльны цэнтр. Усе выпадкі з дзецьмі, якія засталіся без апекі бацькоў, зразумела, надзвычай складаныя. А ў сітуацыях з дзецьмі, якія маюць псіхафізічныя асаблівасці, пытанняў, магчыма, больш, чым адказаў. Ва ўсялякім разе ў замяшчальных бацькоў іх нямала. У той жа час у словах маёй гераіні ёсць, здаецца, і слушныя парады наконт неабходнай падтрымкі.

Марына ХІДДЖАЗ.
Фота аўтара і з архіва І.Ф.АНДРЫЕЎСКАЙ.